ΟΙ ΕΘΝΙΚΟΙ ΕΥΕΡΓΕΤΕΣ ΤΗΣ ΕΝΙΑΙΑΣ ΗΠΕΙΡΟΥ
Οι Ηπειρώτες είναι οι μεγαλύτεροι ευεργέτες του έθνους. Οι πλουσιες δωρεές τους συντέλεσαν τα μέγιστα στη μόρφωση, στον πολιτισμό, στη διαπαιδαγώγηση, στην οικονομική ανόρθωση και την απελευθέρωση της Ελλάδας. Ο Γεώργιος Σταύρου με την Εθνική Τράπεζα, ο Γεώργιος Αβέρωφ με το θωρηκτό «Αβέρωφ» και ο Γ. Σίνας, ο Τοσίτσας και ο Αβέρωφ συντέλεσαν στην ίδρυση του Πολυτεχνείου, του Πανεπιστήμιου, της Ακαδημίας, του Αστεροσκοπείου και του Καλλιμάρμαρου Σταδίου. Επίσης ο Αρσάκης, ο Ριζάρης, ο Τοσίτσας συντέλεσαν στην ίδρυση ευαγών ιδρυμάτων που λειτούργησαν και λειτουργούν με θαυμάσια επιτεύγματα. Μέχρι σήμερα σπούδαζαν δωρεάν πολλά Ελληνόπουλα.
Η Γεννάδειος Βιβλιοθήκη και τα νοσοκομεία Χατζηκώστα είναι δωρεές Ηπειρωτών. Επίσης οι εκκλησίες Άγιος Γεώργιος Καρύτση και Χρυσοσπηλιώτισσα είναι δωρεές Ηπειρωτών. Ο Γεώργιος Αδάμ ανέγειρε στην Αθήνα το πρώτο ορφανοτροφείο και είχε καταθέσει στην Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 15.000 χρυσές λίρες. Ο Δημήτριος Τσίκας ανέγειρε το Γενικό Κρατικό Νοσοκομείο και κατέθεσε στην Εθνική Τράπεζα 10.000 χρυσά φράγκα για τον ελληνικό στόλο. Ο Γεώργιος Μπάγκας είχε καταθέσει 200.000 φράγκα για τα σχολεία της Κορυτσάς και έχτισε το ξενοδοχείο στην Ομόνοια. Τίθεται το ερώτημα στους απανταχού Ηπειρώτες: Ποιος, άραγε, εκμεταλλεύεται τις ηπειρώτικες δωρεές;
Για την ιστορία αναφέρεται:
Ο Ευάγγελος Ζάππας είναι ο πρώτος Έλληνας που οραματίστηκε να ξαναγίνουν οι Ολυμπιακοί Αγώνες στην Ελλάδα, που είχαν καταργηθεί από το 394 μ.Χ. Για το σκοπό αυτό, διέθεσε χρήματα και χτίστηκε το κτίριο του Ζαππείου, το οποίο, με το νόμο 30/Ν/1869, ονομάστηκε Ολύμπιο Μέγαρο. Ολύμπια Επιτροπή ονομάζεται και η διαχειριζόμενη τα κληροδοτήματα με τον πρόεδρο του Αρείου Πάγου.
Όταν αποφασίστηκε να τελεσθούν οριστικά στην Αθήνα οι πρώτοι Ολυμπιακοί Αγώνες, το 1896, και το ελληνικό κράτος δεν είχε τη δυνατότητα να πληρώσει τα έξοδα, ο τότε διάδοχος Κωνσταντίνος ήρθε σε επαφή με τον ευεργέτη Γεώργιο Αβέρωφ και του πρότεινε τη χρηματοδότηση των αγώνων. Πράγματι, αυτός διέθεσε τα ανάλογα χρήματα και τελέστηκαν μεγαλοπρεπώς οι Ολυμπιακοί Αγώνες στον τόπο που είχαν γεννηθεί, τον 5ο αιώνα π.Χ.
Η ελληνική παιδεία άκμαζε από τη ρωμαϊκή εποχή, τους βυζαντινούς χρόνους και επί τουρκοκρατίας. Μόνο με το κομμουνιστικό καθεστώς, το 1967 έγινε προσπάθεια να σταματήσει η ελληνική παιδεία. Μερικά ντοκουμέντα το βεβαιώνουν:
Στην Κορυτσά - Μοσχόπολη λειτουργούσαν 65 σχολεία με 92 δασκάλους και 5.852 μαθητές. Το Μπάγκειο γυμνάσιο λειτουργούσε με 2.500 μαθητές μέχρι το 1912.
Στην περιοχή της Πρεμετής από το 1789 λειτουργούσαν 25 σχολεία με 35 δασκάλους και 1.200 μαθητές.
Σε ολόκληρο το νόμο Κορυτσάς, Κολονίας, Λεσκοβίκι, ο Ιταλός φιλέλληνας Lucini ανεβάζει τα σχολεία σε 177, τους δασκάλους σε 224 και τους μαθητές σε 8.345.
Το πρώτο αλβανικό σχολείο ιδρύθηκε από τον Έλληνα Παντελή Σωτήρη το 1887 στην Κορυτσά. Αυτό, άραγε, το γνωρίζουν οι Αλβανοί;
Στην περιοχή της Αυλώνας από το 1902 λειτουργούσαν 10 σχολεία με 66 δασκάλους και 750 μαθητές. Στη Χιμάρα, το προπύργιο της Β. Ηπείρου, λειτουργούσαν σχολεία από το 1518, ταυτιζόμενα με την εκκλησιαστική επισκοπή της Χιμάρας, που άκμαζε την εποχή εκείνη.
Στους Αγίους Σαράντα από το 1749 λειτουργούσαν η Γραμματολογική σχολή, παρθεναγωγείο και δημοτικά σχολεία μέχρι το 1967. Σήμερα λειτουργούν σχολεία μόνο στα ελληνικά χωριά και λίγα στις πόλεις του Δελβίνου και των Αγίων Σαράντα.
Στην περιοχή Τεπελενίου και στο χωριό Λεύκλη λειτουργούσαν Αστική σχολή, παρθεναγωγείο και δημοτικά σχολεία μέχρι το 1967.
Στο Κεστοράτι λειτουργούσαν από το 1862 τα Ζωγράφεια Σχολεία. Ακόμη, λειτουργούσαν εκπαιδευτήρια, γυμνάσια και δημοτικά σχολεία. Επίσης στην πόλη του Αργυροκάστρου Δρόπολη λειτουργούσαν - και υπολειτουργούν και σήμερα - ελληνικά σχολεία. Παρότι το αλβανικό καθεστώς αναγνωρίζει την ελληνική μειονότητα, απαγορεύεται να διδάσκονται ελληνική ιστορία και θρησκευτικά. Στην πόλη του Αργυροκάστρου λειτουργούσε παιδαγωγική ακαδημία και ινστιτούτο ελληνικών σπουδών από το 1663.
