Του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Zιμπάμπουε Σεραφείμ Κυκκώτη
Με τη σύντομη αναφορά μου σε ηθικές πτυχές του ποιητικού έργου του Καβάφη μπορούμε να προσεγγίσουμε περισσότερο τόσο τη ποίηση του ποιητή όσο και την εποχή του, αλλά και τις εποχές που η ποίησή του αναφέρεται.
Φυσικά μέσα στα πλαίσια του περιορισμένου χρόνου της αναφοράς μου, η όλη προσέγγιση μου δεν έχει πρόθεση να εξαντλήσει το όλο θέμα, αλλά μια προσπάθεια εισαγωγής στο θέμα για περισσότερο προβληματισμό.
Όταν ομιλούμε για ηθικές πτυχές του ποιητικού έργου του Καβάφη πρέπει να έχουμε υπόψιν μας τα βασικά πιστεύω του ποιητή. Έτσι μέσα από τη ποίηση του η ηθική του καθορίζεται από τους ακόλουθους παράγοντες:
1. την οικογενειακή του επίδραση
2. τη μόρφωση του και την φιλοσοφική του τοποθέτηση
3. την Ελληνική εθνική του ταυτότητα και μάλιστα την Αλεξανδρινή
4. την ατομική και κοινωνική του ταυτότητα
5. και τέλος την θρησκευτική του ταυτότητα
Ο παράγοντας όμως εκείνος που έπαιξε σημαδιακό ρόλο στη ζωή του ήταν η πρόωρη ορφάνεια του κι η καταστροφή της καλά στημένης κι οργανωμένης επιχείρησης της οικογένειας μετά το θάνατο του πατέρα του από τα δύο μεγαλύτερα αδέλφιά του. Ο Νικολαρεϊζης στην εργασία του «Η διαμόρφωση του Καβαφικού Λυρισμού» αναφέρει ότι «η ποίηση του Καβάφη είναι οικοδομημένη επάνω σε περιστατικά που του πρόσφερε η ζωή, είναι δεμένη με την πραγματικότητα. Και σ’ αυτό, νομίζω, χρωστά ένα μέρος της επιτυχίας της» (Κ. Π. Καβάφη, Κριτικές Μελέτες, εκδόσεις Γιάννη Οικονόμου, σελ. 132, Αθήναι).
Η άριστη ιστορική γνώση κι η επιστημονική του έρευνα που έκανε ο ίδιος μέσα από τις προσωπικές του μελέτες τον οδήγησαν σε μια προσωπική πεποίθηση ότι όλα τα πράγματα έχουν την ακμή τους και την παρακμή τους. Στο σημείο αυτό μας θυμίζει τους αρχαίους Έλληνες λυρικούς ποιητές, ακόμη και το συμπέρασμα του μεγαλύτερου ιστορικού της ανθρωπότητας, του Θουκυδίδη, ότι «τα πράγματα της ζωής μέσα στη πορεία του χρόνου θα εξελίσσονται με τον ίδιο τρόπο, εφ’ όσον η φύση του ανθρώπου παραμένει η ίδια».
Ο Κώστας Ουράνης αναφέρει ότι ο Καβάφης «είχε απέραντες γνώσεις ιστορίας όλων των εποχών – και ιδίως της Αλεξανδρινής εποχής, ότι κατείχε βαθιά τους κλασικούς μας κι ότι οι λογοτεχνικές του κρίσεις ήταν πάντα προσωπικές και αξιόλογες» (Κ.Π. Καβάφη, Κριτικές Μελέτες, εκδόσεις Γιάννη Οικονόμου, σελ. 20, Αθήναι).
Ενώ όμως ο ηθικός χαρακτήρας των αρχαίων Λυρικών είναι περισσότερο κοινωνικός και κατά κάποιο τρόπο εξωτερικός, ο ηθικός χαρακτήρας του ποιητικού έργου του Καβάφη είναι εσωτερικός και μάλιστα ατομικός. Στρέφεται δηλαδή προς τον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου και μάλιστα μέσα από την εσωτερική πάλη του ποιητή. Οι διάφορες ιστορίες και περιστατικά που αναφέρονται στη ποίηση του με μία φαινομενική σύγχυση του χρόνου δεν είναι τυχαία. Είναι μια εσωτερική πάλη του ποιητή για το νόημα της ζωής. Μέσα από την κατανόηση του εσωτερικού του κόσμου προσπαθεί να καταλάβει τη ζωή. Ο Καβάφης δεν ενδιαφέρεται για τον εξωτερικό κόσμο. Ίσως αυτή η πραγματικότητα να αποτελεί και μια εξήγηση γιατί τα έργα του Ποιητή δημοσιεύθηκαν μετά το θάνατό του.
Ο Κώστας Βάρναλης στο βιβλίο του «Άνθρωποι» αναφερόμενος στο ποιητικό έργο του Καβάφη σημειώνει ότι «ο ποιητής δε φιλοσοφεί μονάχα για λογαριασμό των άλλων. Φιλοσοφεί πρώτα – πρώτα για τον εαυτό του. Το δράμα των άλλων είναι και δικό του δράμα» (Κ.Π. Καβάφης, Κριτικές Μελέτες, εκδόσεις Γιάννη Οικονόμου, σελ. 13, Αθήναι).
Ο Φόρστερ που γνωρίζει πολύ καλά την ποίηση του Καβάφη θα μας πει ότι «ο λογοτεχνικός πρόγονος του Καβάφη – εάν έχει – είναι ο Καλλίμαχος» κι ότι η ποίηση του Καβάφη «αρχίζει από μέσα του» (στο ίδιο βιβλίο, σελ.196 και 200).
Τα ιστορικά γεγονότα που αναφέρονται στη ποίηση του δεν έχουν το κίνητρο της αναφοράς στην κοινωνία, αλλά για να μπορέσουμε να καταλάβουμε περισσότερο τις ηθικές δομές και διεργασίες του εσωτερικού κόσμου ενός ανήσυχου πνευματικού ανθρώπου, και μάλιστα σπουδαίου, στη συγκεκριμένη περίπτωση του Καβάφη.
Ο Νίκος Καζατζάκης στο κείμενο του «ο Αλεξανδρινός ποιητής Καβάφης» τονίζει ότι «η πιο εξαιρετική πνευματική φυσιογνωμία της Αιγύπτου είναι χωρίς άλλο ο ποιητής Καβάφης» (Κ.Π. Καβάφη, Κριτικές Μελέτες, Εκδόσεις Γιάννη Οικονόμου, Αθήναι, σελ.28). Και πράγματι ένα μεγάλο πνεύμα μόνο από ένα άλλο μεγάλο πνευματικό ανάστημα θα μπορούσε να αναγνωρισθεί. Όσοι δεν μπόρεσαν να κατανοήσουν τον Ποιητή μέσα στο μικρό τους πνευματικό ανάστημα εκφράσθηκαν περιφρονητικά και υβριστικά για το πρόσωπό του και το έργο του. Κι αυτή ακόμη την ασυνείδητη ψυχολογική ανάγκη του Ποιητή να αισθάνεται μια πλατωνική αγάπη για την στοργική αγάπη ορισμένων ανθρώπων που αναπλήρωνε την πρόωρη απουσία του πατέρα του από τη ζωή την είδαν ως ηδονισμό κι ομοφυλοφιλία. Το ίδιο αντιγράφοντας και σήμερα πολλοί αυτούς που τον μίσησαν και τον περιφρόνησαν και δεν τον κατανόησαν, συνεχίζουν να μας παρουσιάζουν τις ίδιες ευτελείς ιδέες. Μέσα σ’ αυτή τη συνάφεια οι ερασιτέχνες και οι άσχετοι της φιλολογίας τον παρουσιάζουν ανήθικο και άθρησκον, ένα από τα μεγαλύτερα πνεύματα του πολιτισμού μας που δίδαξε ολόκληρη την ανθρωπότητα ότι ο κάθε άνθρωπος πρέπει να ανταποκρίνεται στις ευθύνες του κοινωνικού του ρόλου.
Ο στίχος του «Τιμή σ’ εκείνους όπου στην ζωή των ώρισαν να φυλάγουν Θερμοπύλες» εκφράζει και την ηθική πτυχή του ποιητικού έργου του ποιητή. Απλώς για να φθάσει σ’ αυτό το καταστάλαγμα πέρασε μέσα από συμπληγάδες και καθημερινές πάλες με τη ζωή και το θάνατο. Γι’ αυτό και τα υπόλοιπα ποιήματα του δείχνουν αυτή τη πάλη του ανθρώπου με την ύλη, την αμαρτία και τη σύγχυση. Στο τέλος όμως είναι σαφής ο ποιητικός του λόγος «τιμή σ’ εκείνους όπου στην ζωή των ώρισαν να φυλάγουν Θερμοπύλες». Όσοι αναφέρονται στην ποίηση του Καβάφη κι ο επίλογος τους δεν τελειώνει με αναφορά στον στίχο των Θερμοπυλών είναι ως να ομιλούν μόνο για τους εξευτελισμούς που δέχθηκε ο Χριστός χωρίς να κάνουν αναφορά στην Σταύρωση και στην Ανάστασή του.
Ο Νίκος Καζαντζάκης συνεχίζει για να μας πει ότι «ο εξωτερικά πρόχειρος μα σοφά μελετημένος στίχος του Καβάφη, η θεληματικά αλλοπρόσαλλη γλώσσα του, η απλοϊκή ρίμα του, είναι το μόνο σώμα που μπορούσε πιστά να περικαλύψει και να φανερώσει τη ψυχή του. Σώμα και ψυχή στα τραγούδια του είναι ένα. Σπάνια στην ιστορία της φιλολογίας μας μια τέτοια ενότητα υπήρξε οργανικά τέλεια. Ο Καβάφης είναι από τα τελευταία άνθη ενός πολιτισμού» (στο ίδιο βιβλίο σελ. 29).
Τελικά η σύγκρουση της ηθικής του εσωτερικού του κόσμου με την κοινωνική ηθική του εξωτερικού κόσμου, που εκπροσωπεί τη λεγόμενη συλλογική κοινωνική ηθική, που έχει και μυθικό χαρακτήρα, με την έννοια ότι διαμορφώνεται πολλές φορές όχι από την αλήθεια και την πρόοδο του ανθρώπου, αλλά από προλήψεις και συναισθηματικούς φανατισμούς, είναι αναπόφευκτη. Αυτή η σύγκρουση εκφράζεται από τον ποιητή με σαρκασμό και ειρωνεία για να φανεί κι η διαφορά κι η ματαιότητα του κόσμου όταν απουσιάζει το ενδιαφέρον για πανανθρώπινες αξίες.
Ο Κώστας Βάρναλης προσεγγίζοντας το όλο θέμα επιγραμματικά αναφέρει ότι ενώ ο εθνικός μας ποιητής «Σολωμός έζησε στα χρόνια της ανόδου του νέου κόσμου κι έψαλε με πάθος το μέγα και άφταστο ιδανικό κάθε καιρού και τόπου την ελευθερία: εθνική, πολιτική, πνευματική. Ο Καβάφης πρόφτασε να ιδεί τις στερνές αναλαμπές αυτού του κόσμου, που έσβηνε, και είδε τη κατηφοριά του. Την είδε με τραγικά γελούμενη ειρωνεία και συγνώμη. Είδε και ξεσκέπασε, αφ’ υψηλού την ματαιότητα των πίστεων και των προλήψεων, των αρετών και των αμαρτιών» (στο ίδιο βιβλίο, σελ. 15).
Η αρετή του Ποιητή στη συγκεκριμένη περίπτωση είναι ότι με ηρωισμό, χωρίς να σκέφτεται το οποιοδήποτε κοινωνικό κόστος, τι θα πει ό ένας και τι ανόητο θα πεί ο άλλος, να δίνει τη δική του μάχη για την ηθική του εσωτερικού του κόσμου. Η επιμονή του προς την κατεύθυνση αυτή θα οδηγήσει, όπως ήδη ανάφερα, σε θαυμασμό, σε παρεξηγήσεις και σ’ ακρότητες και υπερβολές για το πρόσωπο και το έργο του Ποιητή. Τελικά το γόνιμο και δημιουργικό πνεύμα του Αλεξανδρινού Ποιητή δεν περνά απαρατήρητο. Σημαδεύει όχι μόνο τον Ελληνικό Ποιητικό Λόγο αλλά και τον Παγκόσμιο.
Την ίδια εξελεγκτική πορεία που ακολούθησε το Ελληνικό κοινό για την ποίηση του Καβάφη, την ακολούθησε ο πρώτος απ’ όλους ο ίδιος ο Καβάφης. Η πάλη με τα ηθικά του διλήμματα τελειώνει με το θρίαμβο της επικρατήσεως της νίκης της ελπίδας για το πραγματικό νόημα της ζωής μέσα από τα κορυφαία γνωστά ποιήματα του «Ιθάκη» και «Θερμοπύλες».
Ο πατέρας του Σωκράτη είχε πολλά παιδιά, κι όμως η ανθρωπότητα μιλάει κι επηρεάζεται από το Σωκράτη και τις ιδέες του, το ίδιο για το Πλάτωνα, το ίδιο για τον Μότσαρτ, το ίδιο για το Μαντέλα, το ίδιο για κάθε μεγάλο πνευματικό ανάστημα που ανέδειξε το ιστορικό προσκήνιο της Παγκόσμιας Ιστορίας. Το ίδιο θα μπορούσαμε να πούμε και για το Καβάφη και μάλιστα ότι απ’ όλα τα ποιήματα του, η ανθρωπότητα ομιλεί και επηρεάζεται ιδιαίτερα από τα δύο πνευματικά δημιουργήματα του, την Ιθάκη και τις Θερμοπύλες.
Αλοίμονο στον άνθρωπο που δεν κινείται μέσα στα διάφορα στάδια της ζωής για να φτάσει στην πραγματικότητα ότι «πάντα στο νου σου νάχεις την Ιθάκη». Αυτή την πνευματική αφετηρία της ζωής ο ποιητής την εκφράζει στο ποίημα του «Το πρώτο Σκαλί» με τους στίχους «κι αν είσαι στο σκαλί το πρώτο, πρέπει νάσαι υπερήφανος κ’ ευτυχισμένος».
Αν όμως βρέθησαν πολύ δικοί του άνθρωποι να τον κακολογήσουν και μάλιστα δήθεν ποιητές, ποιητές πάλι τον εξύψωσαν και τον ερμήνευσαν σωστά. Προσωπικά όταν ακούω κάτι από την ποίηση του Καβάφη προβληματίζομαι για τη ζωή και γίνομαι δημιουργικός. Προσωπικά όταν ακούω να απαγγέλλουν τη ποίηση του Καβάφη σε μεγάλες και σημαντικές εκδηλώσεις και μάλιστα σε διεθνείς και παγκόσμιες όπως ήταν το μεγάλο ιστορικό γεγονός των επισήμων εγκαινίων της Αλεξανδρινής Βιβλιοθήκης, όπου ανέγνωσαν σε πολλές γλώσσες το ποίημα του «Ιθάκη», τότε δεν αισθάνομαι μόνο τις ευθύνες που έχω μπροστά μου αλλά κι εθνική περηφάνεια. Η οργάνωση κι η λειτουργία της Αλεξανδρινής Βιβλιοθήκης ήταν ένας από τους οραματισμούς του Καβάφη που τελικά επιτεύχθηκε. Έτσι η ανάγνωση ποιημάτων του την ημέρα της τελετής ήταν και μια έκφραση ευγνωμοσύνης προς το πρόσωπο του για ότι έδωσε στην ανθρωπότητα με το ποιητικό του έργο.
Τελικά ο ηθικός χαρακτήρας του ποιητικού έργου του Καβάφη για να κατανοηθεί σωστά δεν πρέπει να περιορισθεί η αναφορά μας σε ένα από τα στάδια της πνευματικής του πορείας, αλλά στο τελικό στάδιο που ο ίδιος ήθελε να μας οδηγήσει. Να μας δώσει το μήνυμα της ελπίδας για της συναίσθησης της ευθύνης του κοινωνικού ρόλου που ο καθένας μας έχει να επιτελέσει στη ζωή του για να ζήσουμε σ’ ένα καλύτερο κι ομορφότερο κόσμο.
Τελειώνοντας, επιτρέψατέ μου να αναφέρω ένα απόσπασμα από τον επικήδειο λόγο του τότε Γενικού Προξένου της Ελλάδος στην Αλεξάνδρεια Σκέφερη στον Πατριαρχικό Ναό του Αγίου Σάββα στις 29 Απριλίου το 1933 που μας εκφράζει όλους.
«Δεν τολμώ νάχω για σκοπό να εξυμνήσω εγώ, στη θλιβερά αυτή στιγμή, τον υπέροχο ποιητή και το σπάνιο τεχνίτη. Εκπρόσωπος όμως εδώ του Ελληνισμού, πως να μην τον αναλογισθώ αυτήν την στιγμή τον αντάξιο υμνητή μιας από τας ενδόξους σελίδας του πολιτισμού μας. Αλεξανδρινός, πνεύμα και ψυχή – περήφανος που αξιώθηκε μια τέτοια πόλη, θα μείνει για όλους ο Καβάφης ο υπέρτατος υμνητής του Αλεξανδρινού Ελληνικού Πνεύματος. Κι όπως εκείνο εχάραξε μια ολόκληρη περίοδο του πολιτισμού μας, έτσι κι ο Καβάφης κατορθώνοντας με την τέχνη του να το ξαναζήσει, δημιούργησε ποίηση και σχολή δική του – καινούργια άνθηση ελληνικού πολιτισμού στην Αλεξάνδρεια. Σοφός, με πνεύμα λεπτό, χαρακτήρα αριστοκράτης, καλλιτέχνης, εκτιμητής του ωραίου, όλα τον έκαμναν άξιο να είναι στον υψηλό της ποιήσεως κόσμο εκεί που πέρασε και που θα μείνει. Ποιητή με λύπη σ’ αποχαιρετά η Πατρίδα κι Αλεξάνδρεια που σε χάνει» (στο ίδιο βιβλίο που ανέφερα παραπάνω, σελ. 228).
